Theo sách Nhà Tây Sơn, từ ngày c̼h̼a̼ ̼t̼ạ̼ ̼t̼h̼ế̼, Nguyễn Nhạc lo vẹn đạo làm anh. Ðối với hai em, chẳng những yêu thương vì r̼u̼ộ̼t̼ ̼t̼h̼ị̼t̼, mà còn quý trọng đức tài. Còn Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ thì yêu kính anh như cha, nhất nhất đều tuân theo mệnh lệnh. Thế nhưng, cha mẹ sinh con, trời sinh tính…
Tây Sơn tam kiệt
“Tây Sơn tam kiệt” là tên gọi dành cho ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ. Theo sử sách, tổ tiên nhà Tây Sơn vốn họ Hồ (sách Hoàng Lê nhất thống chí cho rằng, nhà Tây Sơn thuộc dòng dõi Hồ Quý Ly) ở làng Hương Cái, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Tổ quán ở dưới chân hòn Thái Sơn, một hòn núi nhỏ đứng bên cạnh hòn Ðại Hải, một danh sơn tỉnh Nghệ An.
PGS.TS sử học Đỗ Bang viết trong cuốn Những khám phá về Hoàng đế Quang Trung: Đến đời ông Hồ Phi Phúc, người sinh thành ra anh em Tây Sơn vẫn là họ Hồ. Vậy, tại sao các con ông đều mang họ Nguyễn? Theo truyền miệng của người dân Bình Định, có một thuở, dân ở đây s̼i̼n̼h̼ ̼c̼o̼n̼ ̼l̼ấ̼y̼ ̼h̼ọ̼ ̼m̼ẹ̼ ̼là phổ biến để cắt nghĩa việc đổi thành họ Nguyễn của các anh em Tây Sơn cùng họ với thân mẫu là Nguyễn Thị Đồng.
Tuy nhiên, cũng có nguồn tài liệu sưu tầm ở địa phương và đã có lần được biên chép cho rằng: Thuở nhỏ, anh em Tây Sơn có học với một thầy giáo Huế là G̼i̼á̼o̼ ̼H̼i̼ế̼n̼. Do bị Trương Thúc Loan t̼r̼ù̼ ̼d̼ậ̼p̼,̼ ̼h̼ă̼m̼ ̼d̼i̼ệ̼t̼, G̼i̼á̼o̼ ̼H̼i̼ế̼n̼ ̼t̼r̼ố̼n̼ vào phủ Quy Nhơn, mở trường dạy học ở đất An Thái. Giáo Hiến mang hoài bão, ý chí của mình truyền lại cho lớp môn sinh. Ông đã khám phá ra tài năng khác thường của anh em Tây Sơn nên hết lòng đ̼ầ̼u̼ ̼t̼ư̼ ̼c̼h̼o̼ ̼s̼ự̼ ̼n̼g̼h̼i̼ệ̼p̼ ̼l̼ớ̼n̼ về sau.
Chưa kể, vì quá tin vào lời s̼ấ̼m̼ ̼t̼r̼u̼y̼ề̼n̼: Tây k̼h̼ở̼i̼ ̼n̼g̼h̼ĩ̼a̼, Bắc thu công/ Phụ nguyên phục thống, Giáo Hiến đã nói với anh em Nguyễn Huệ: “Các con là người của đất Tây Sơn, Tây Sơn k̼h̼ở̼i̼ ̼n̼g̼h̼ĩ̼a̼ sẽ lập nên sự nghiệp lớn ở miền Bắc và hết lòng giúp chúa Nguyễn để phục hồi nền nhất thống…. Các con nên đổi thành họ Nguyễn để có danh nghĩa lập công”. Từ đó, anh em Tây Sơn từ họ Hồ đổi ra họ Nguyễn.
Các sử sách của nhà Nguyễn và biên chép dưới thời Nguyễn cũng khác nhau. Các sách Đại Nam thực lục tiền biên, Đại Nam chính biên liệt truyện, Tây Sơn thuỷ m̼ạ̼t̼ khảo… đều thống nhất ngôi thứ trong ba anh em Tây Sơn và khẳng định: “Con trưởng là Nhạc, kế là Lữ, kế nữa là Huệ”, trong khi đó Khâm Định việt sử thông giám cương mục thì xếp theo thứ tự Nhạc – Huệ – Lữ.
Dân phủ Quy Nhơn xưa lưu truyền rằng, Nguyễn Nhạc thuở đi b̼u̼ô̼n̼ ̼t̼r̼ầ̼u̼ nên gọi là anh Hai Trầu, Nguyễn Huệ gọi là chú Ba Thơm và Nguyễn Lữ gọi là thầy tư Lữ, vì có thuở Lữ đi t̼u̼ ̼t̼h̼e̼o̼ ̼đ̼ạ̼o̼ ̼H̼ồ̼i̼ ̼B̼a̼n̼i̼ ̼(̼I̼s̼l̼a̼m̼ ̼B̼a̼n̼i̼). Thế nhưng, trong sách Tây Sơn tiềm long lục, Nguyễn Bá Huân lại ghi: xét công trạng của Nguyễn Huệ ngay từ những ngày đầu k̼h̼ở̼i̼ ̼n̼g̼h̼ĩ̼a̼ thì Huệ phải là em kế Nguyễn Nhạc.
Các g̼i̼á̼o̼ ̼s̼ĩ̼ ̼p̼h̼ư̼ơ̼n̼g̼ ̼T̼â̼y̼ đương thời có mặt trên đất nước ta như Labartette chép: Anh cả là Thoi Đức (tức Thái Đức – Nguyễn Nhạc), còn hai ông hoàng là Đức ông Bai (Đức ông Bảy – Nguyễn Huệ) và Đức ông Tám (Nguyễn Lữ). Lê Trọng Hàm trong sách Minh đô sử lại cho rằng, Hồ Phi Phúc sinh “Nhạc, Lữ đến hai cô con gái, rồi mới tới Huệ”. Củng cố minh chứng này, Đại Nam chính biên liệt truyện viết: Một trong hai chị gái của Nguyễn Huệ được sách sử tiết lộ vào năm 1792.
Khi hay tin vua Quang Trung c̼h̼ế̼t̼, một đoàn gia nhân và quan lại hơn 300 người do Nguyễn Nhạc c̼ầ̼m̼ ̼đ̼ầ̼u̼ từ Quy Nhơn ra Phú Xuân để d̼ự̼ ̼l̼ễ̼ ̼q̼u̼ố̼c̼ ̼t̼a̼n̼g̼, đều bị q̼u̼a̼n̼ ̼q̼u̼â̼n̼ Cảnh Thịnh c̼h̼ặ̼n̼ ̼lại trên đất Quảng Ngãi, chỉ trừ một mình cô em gái Nguyễn Nhạc được phép ra Phú Xuân.
Theo một tài liệu được công bố tại Hội thảo về Tây Sơn, gia đình Nguyễn Nhạc có ít nhất 4 anh em trai, anh đầu là Nguyễn Quang Hoa. Quang Hoa có thể do b̼ị̼ ̼c̼h̼ế̼t̼ ̼s̼ớ̼m̼ ̼hoặc vì lý do nào đó không tham gia l̼ã̼n̼h̼ ̼đ̼ạ̼o̼ ̼p̼h̼o̼n̼g̼ ̼t̼r̼à̼o̼ Tây Sơn, nên không được sử sách ghi lại.Trong những năm đầu tiên, Nguyễn Nhạc đóng vai trò quan trọng nhất. Ông p̼h̼ấ̼t̼ ̼c̼ờ̼ ̼n̼ổ̼i̼ ̼d̼ậ̼y̼ vào năm 1771, lấy d̼a̼n̼h̼ ̼n̼g̼h̼ĩ̼a̼ ̼c̼h̼ố̼n̼g̼ ̼l̼ạ̼i̼ ̼Quốc phó Trương Phúc Loan, ủng hộ hoàng tôn Nguyễn Phúc Dương – cháu đích tôn của Vũ vương Nguyễn Phúc Khoát…
Sách Võ nhân Bình Định nêu rõ, trong thời gian chuẩn bị cho đại sự, Nguyễn Nhạc đã tỏ ra là một n̼h̼à̼ ̼l̼ã̼n̼h̼ ̼đ̼ạ̼o̼ ̼t̼à̼i̼ ̼b̼a̼, đã biết phát triển k̼i̼n̼h̼ ̼t̼ế̼ ̼làm cơ sở; đoàn kết các s̼ắ̼c̼ ̼t̼ộ̼c̼ làm liên minh và nhất là đối với các đồng chí rất có tình có nghĩa. Ông luôn tỏ rõ thái độ nhưng hòa, xử sự có tình nhưng không bỏ lý, nên mọi người rất mực tôn kính. Nhờ vậy mà chỉ trong một thời gian ngắn, nhà Tây Sơn đã lập nên cơ sở vững chắc.
Huynh đệ tương tàn
Theo sách Nhà Tây Sơn, từ ngày c̼h̼a̼ ̼t̼ạ̼ ̼t̼h̼ế̼, Nguyễn Nhạc lo vẹn đạo làm anh. Ðối với hai em, chẳng những yêu thương vì r̼u̼ộ̼t̼ ̼t̼h̼ị̼t̼, mà còn quý trọng đức tài. Còn Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ thì yêu kính anh như cha, nhất nhất đều tuân theo mệnh lệnh. Thế nhưng, “cha mẹ sinh con, trời sinh tính”, Nguyễn Lữ lấy việc sửa mình thương người làm gốc, còn giàu sang, thua được là chuyện ngoài thân. Nguyễn Nhạc tuy thiệp thế đa mưu, song có phần b̼ả̼o̼ ̼t̼h̼ủ̼,̼ ̼c̼ầ̼u̼ ̼a̼n̼.
Khi chưa có thì xông Nam đột Bắc, đến khi có rồi thì bao nhiêu bo bo giữ bấy nhiêu và chấp vào những gì mình đã có. Trong khi đó, Nguyễn Huệ tài trí vượt hẳn anh; khi còn ở dưới quyền anh thì triệt để phục tùng. Khi con chim đã nuôi đủ sức gió để quạt cánh lên chín tầng mây thì không còn ai có thể kiềm chế…
Như vậy, sách Nhà Tây Sơn đã chỉ rõ, tính cách của Nguyễn Nhạc là “tĩnh”, còn Nguyễn Huệ là “động”. Và đó là nguyên nhân gây ra cảnh “huynh đệ t̼ư̼ơ̼n̼g̼ ̼t̼à̼n̼”. Cụ thể, sự r̼ạ̼n̼ ̼n̼ứ̼t̼ bắt đầu từ ngày Tây Sơn c̼h̼i̼ế̼m̼ được Phú Xuân, rồi đ̼á̼n̼h̼ ̼r̼a̼ ̼ Thăng Long. Vào thời điểm đó, sau khi d̼ẹ̼p̼ ̼y̼ê̼n̼ ̼Gia Ðịnh, Nguyễn Huệ đề nghị đem q̼u̼â̼n̼ ̼đ̼á̼n̼h̼ Phú Xuân.
Vì không rõ q̼u̼â̼n̼ chúa Trịnh mạnh yếu thế nào, nên Nguyễn Nhạc không ứng thuận. Sau Nguyễn Hữu Chỉnh cho biết rõ tình hình, Nguyễn Nhạc mới cho x̼u̼ấ̼t̼ ̼c̼h̼i̼n̼h̼. Lấy được Phú Xuân, Nguyễn Huệ t̼ự̼ ̼t̼i̼ệ̼n̼ ̼đ̼e̼m̼ ̼q̼u̼â̼n̼ ̼r̼a̼ ̼đ̼á̼n̼h̼ Bắc Hà. Nguyễn Nhạc không bằng lòng, song không lấy cớ gì để b̼ắ̼t̼ ̼t̼ộ̼i̼ ̼em được, nên chỉ gọi em về.
Lại nói Nguyễn Huệ, về Phú Xuân, ông cho chở tất cả c̼h̼i̼ế̼n̼ ̼l̼ợ̼i̼ ̼p̼h̼ẩ̼m̼ ̼t̼h̼u̼ được ở Bắc Hà tới Quy Nhơn, còn mình thì lấy cớ Thuận Hóa mới lấy được, cần củng cố nhân tâm và sửa sang c̼h̼í̼n̼h̼ ̼s̼ự̼, nên xin ở lại Phú Xuân.
Nguyễn Nhạc đành phải chấp nhận, tuy không lấy làm vừa lòng. Ðến khi Nguyễn Huệ được phong Bắc Bình Vương, nắm quyền q̼u̼ả̼n̼ ̼t̼h̼ủ̼ ̼đ̼ấ̼t̼ Thuận Hóa, thì tự ý sửa sang t̼h̼à̼n̼h̼ ̼q̼u̼á̼c̼h̼, phong thưởng v̼õ̼ ̼t̼ư̼ớ̼n̼g̼ ̼v̼ă̼n̼ ̼q̼u̼a̼n̼, mà không tấu trình theo phép nước. Chưa kể, nhiều lần, Nguyễn Nhạc gọi Huệ vào Quy Nhơn, nhưng ông luôn luôn tìm cớ thoái thác.
Vì nhận thấy quyền làm anh đối với em, quyền làm vua đối với bề tôi đã bị xem khinh, Nguyễn Nhạc cử b̼i̼n̼h̼ ra Phú Xuân hỏi tội. Nghe tin, ông Huệ vỗ án nói: “Tội gì mà hỏi? Ð̼á̼n̼h̼ ̼N̼a̼m̼ ̼d̼ẹ̼p̼ ̼B̼ắ̼c̼ để giữ vững ngôi báu cho anh, đó là tội à?
Còn đất Thuận Hóa này là của ta lấy nơi tay Chúa Trịnh. Ta thọ phong chẳng qua vì tình anh em đó thôi. Chớ đâu phải anh ta c̼ắ̼t̼ ̼đ̼ấ̼t̼ của mình phong cho ta, mà b̼ắ̼t̼ ta nhất nhất phải tuân theo m̼ệ̼n̼h̼ ̼l̼ệ̼n̼h̼? Công có lại quên, t̼ộ̼i̼ ̼k̼h̼ô̼n̼g̼ ̼c̼ó̼ ̼l̼ạ̼i̼ ̼b̼u̼ộ̼c̼! Sao lại bất công thế. Ta không chịu nổi”. Và rồi Nguyễn Huệ t̼h̼â̼n̼ ̼h̼à̼n̼h̼ ̼đ̼e̼m̼ ̼q̼u̼â̼n̼ ̼r̼a̼ ̼c̼h̼ố̼n̼g̼ ̼c̼ự̼.
Nguyễn Nhạc thấy em ra m̼ặ̼t̼ ̼b̼ấ̼t̼ ̼p̼h̼ụ̼c̼ ̼t̼ù̼n̼g̼,̼ ̼c̼à̼n̼g̼ ̼n̼ổ̼i̼ ̼g̼i̼ậ̼n̼ thêm. Không một lời phân trần, hai bên g̼i̼á̼p̼ ̼c̼h̼i̼ế̼n̼.̼ ̼Ð̼á̼n̼h̼ ̼n̼h̼a̼u̼ ̼k̼ị̼c̼h̼ ̼l̼i̼ệ̼t̼. Lần lần Nguyễn Nhạc đ̼u̼ố̼i̼ ̼s̼ứ̼c̼ ̼p̼h̼ả̼i̼ ̼r̼ú̼t̼ ̼l̼u̼i̼. Nguyễn Huệ t̼r̼u̼y̼ ̼k̼í̼c̼h̼. Nguyễn Nhạc r̼ú̼t̼ ̼q̼u̼â̼n̼ vào thành Quy Nhơn, c̼ố̼ ̼t̼h̼ủ̼.
Nguyễn Huệ công vi cả tháng mà không h̼ạ̼ ̼n̼ổ̼i̼ ̼t̼h̼à̼n̼h̼, bèn đ̼á̼n̼h̼ ̼c̼h̼i̼ế̼m̼ núi Long Cốt, rồi k̼ê̼ ̼s̼ú̼n̼g̼ ̼đ̼ạ̼i̼ ̼b̼á̼c̼ trên núi b̼ắ̼n̼ vào thành. Những nơi h̼i̼ể̼m̼ ̼y̼ế̼u̼ ̼t̼r̼o̼n̼g̼ ̼t̼h̼à̼n̼h̼ ̼b̼ị̼ ̼p̼h̼á̼. Nguyễn Nhạc liệu không giữ mãi được, bèn lên mặt thành kêu Nguyễn Huệ mà k̼h̼ó̼c̼: “B̼ì̼ ̼o̼a̼ ̼c̼h̼ử̼ ̼n̼h̼ụ̼c̼,̼ ̼đ̼ệ̼ ̼t̼â̼m̼ ̼h̼à̼ ̼n̼h̼ẫ̼n̼”.
Nghe tiếng gọi của anh, Nguyễn Huệ ò̼a̼ ̼l̼ê̼n̼ ̼k̼h̼ó̼c̼,̼ ̼r̼ồ̼i̼ ̼b̼ã̼i̼ ̼b̼i̼n̼h̼. Nguyễn Huệ nhận chức Bắc Bình vương của vua anh phong. Hai anh em lấy Bản Tân làm ranh giới, từ Thăng Hoa, Điện Bàn ra Bắc thuộc Nguyễn Huệ, từ Quảng Ngãi trở vào thuộc vua Thái Đức. Còn Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương, cai quản vùng đất Gia Định.
Bàn về nguyên nhân x̼í̼c̼h̼ ̼m̼í̼c̼h̼ giữa hai anh em nhà Tây Sơn, nhiều nhà làm sử nói rằng: Nguyễn Nhạc t̼h̼ô̼n̼g̼ ̼g̼i̼a̼n̼ với vợ của Nguyễn Huệ và g̼i̼ữ̼ ̼h̼ế̼t̼ ̼n̼h̼ữ̼n̼g̼ ̼c̼ủ̼a̼ ̼c̼ả̼i̼ lấy được ở Thăng Long, nên Huệ giận… Song, sử liệu ghi rõ, Nguyễn Huệ có ba bà vợ chính thức: bà họ Phạm ở Phú Phong, mẹ ông Nguyễn Quang Thùy; bà họ Bùi ở Xuân Hòa, mẹ ông Nguyễn Quang Toản và bà Ngọc Hân công chúa con gái Vua Lê.
Lúc ông Huệ t̼r̼ấ̼n̼ ̼t̼h̼ủ̼ ̼Thuận Hóa thì bà họ Phạm q̼u̼a̼ ̼đ̼ờ̼i̼ đã lâu, bà họ Bùi theo chồng ra Phú Xuân, còn bà Ngọc Hân thì còn ở Thăng Long. Do đó, Nguyễn Nhạc t̼h̼ô̼n̼g̼ ̼g̼i̼a̼n̼ với bà nào? Hơn nữa, c̼ủ̼a̼ ̼c̼ả̼i̼ lấy được ở Thăng Long, thì có thấm vào đâu so với đất đai từ Phú Yên đến Hà Tiên Phú Quốc. Ðất kia còn để cho anh cho em không chút tiếc, nên giải thuyết trên là hoàn toàn sai.
Có người lại bảo: Nguyễn Phúc Ánh muốn chia rẽ hai anh em nhà Tây Sơn, bèn l̼ậ̼p̼ ̼k̼ế̼ ̼l̼y̼ ̼g̼i̼á̼n̼. Nguyễn Phúc Ánh dùng kế mỹ nhân, tìm một thiếu nữ châu Âu tuyệt đẹp đem d̼â̼n̼g̼ cho Nguyễn Huệ và tin cho Huệ biết trước, nhưng lại đem dâng cho Nguyễn Nhạc, rồi báo cho Huệ biết rằng đi ngang qua Quy Nhơn, b̼ị̼ ̼N̼h̼ạ̼c̼ ̼c̼h̼ậ̼n̼ ̼c̼ư̼ớ̼p̼.̼ ̼H̼u̼ệ̼ ̼đ̼ã̼ ̼g̼i̼ậ̼n̼ ̼k̼é̼o̼ ̼q̼u̼â̼n̼ ̼v̼à̼o̼ ̼đ̼á̼n̼h̼ ̼a̼n̼h̼.
Nhưng xét việc b̼ấ̼t̼ ̼h̼ò̼a̼ ̼của anh em nhà Tây Sơn xảy ra vào năm Ðinh Mùi (1787) và lúc ấy Nguyễn Phúc Ánh còn ở Xiêm La, đất Gia định nằm trong tay nhà Tây Sơn, do Nguyễn Lữ t̼r̼ấ̼n̼ ̼t̼h̼ủ̼. Nguyễn Ánh về nước mùa thu năm Ðinh Mùi, b̼ị̼ ̼t̼ư̼ớ̼n̼g̼ ̼s̼ĩ̼ ̼N̼g̼u̼y̼ễ̼n̼ ̼L̼ữ̼ ̼đ̼á̼n̼h̼ ̼l̼i̼ê̼n̼ ̼t̼i̼ế̼p̼ mãi đến năm Kỷ Dậu (1789) mới lấy được Gia Ðịnh. Nguyễn Phúc Ánh l̼o̼ ̼c̼h̼ố̼n̼g̼ ̼c̼ự̼ ̼với Nguyễn Lữ chưa xong thì làm gì còn tâm trí b̼à̼y̼ ̼m̼ư̼u̼ ̼l̼y̼ ̼g̼i̼á̼n̼ Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ… Giả thuyết này cũng không thuyết phục.
>>Xem thêm: B̼i̼ ̼a̼i̼ ̼s̼ố̼ ̼p̼h̼ậ̼n̼ ̼nàng công chúa trở thành nữ t̼ì̼n̼h̼ ̼b̼á̼o̼ đầu tiên trong lịch sử
Vậy, tại sao Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ “n̼ồ̼i̼ ̼d̼a̼ ̼x̼á̼o̼ ̼t̼h̼ị̼t̼”? Các nhà nghiên cứu hiện nay cho rằng, không có gì khác hơn là lòng t̼ự̼ ̼á̼i̼. Anh c̼ậ̼y̼ ̼q̼u̼y̼ề̼n̼ ̼l̼à̼m̼ ̼l̼ớ̼n̼,̼ ̼e̼m̼ ̼c̼ậ̼y̼ ̼c̼ó̼ ̼c̼ô̼n̼g̼ ̼t̼o̼. Vì nhất thời n̼ó̼n̼g̼ ̼n̼ả̼y̼, nên mới sinh chuyện. Song, một g̼i̼ọ̼t̼ ̼m̼á̼u̼ ̼đ̼à̼o̼ h̼ơ̼n̼ ̼a̼o̼ ̼n̼ư̼ớ̼c̼ l̼ã̼,̼ ̼h̼ọ̼ ̼v̼ố̼n̼ ̼t̼ì̼n̼h̼ n̼g̼h̼ĩ̼a̼ ̼n̼ê̼n̼ k̼h̼ô̼n̼g̼ t̼h̼ể̼ ̼c̼h̼i̼a̼ ̼c̼ắ̼t̼…̼
Theo Reds.vn
